Historia gminy żydowskiej w Pleszewie

Ludność żydowska pojawiła się w Pleszewie jako zwarta grupa etniczna, zamieszkująca miasto na stałe, dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Brak synagogi i innych niezbędnych dla funkcjonowania gminy instytucji (cmentarz, bractwo pogrzebowe Chevra Kadisha, możliwość uzyskania koszernego pożywienia) nawet nie zachęcały Żydów do dłuższego przebywania w Pleszewie.

W 1858 r. ówczesny powiat pleszewski zamieszkiwało 53617 osób, z czego 2139 osób to Żydzi (3,99%). W Pleszewie działała jedna żydowska szkoła z 514 dziećmi oraz jedna koncesjonowana szkoła żydowska (prywatna, trzyklasowa), zatrudniająca trzech nauczycieli, do której uczęszczało 130 dzieci (liczby te świadczą o tym, że poziom i sława rabina Elijahu Guttmachera przyciągały uczniów spoza rejonu pleszewskiego). Budowa synagogi pleszewskiej (przy obecnej ul. Ogrodowej) rozpoczęła się ok. 1830 r. Świątynia była kilkakrotnie przebudowywana i modernizowana, a na początku XX w. założono w niej oświetlenie elektryczne.

Z pleszewską gminą żydowską związanych było kilku wybitnych rabinów m.in.  Moses Samuel Zuckermandel (1836-1917), Elijahu Guttmacher (1795-1874) – uczeń rabina Akiwy Egera i jeden z nielicznych wielkopolskich sympatyków chasydyzmu. W Pleszewie urodził się w 1865 r. Aron Heppner – autor rozprawy pt. „Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in der Posener Länder”. W latach 1901-1904 drukowany był w Pleszewie tygodnik o zasięgu ogólnoniemieckim pt. „Jeschurun. Organ für die geistigen und sozialen Interessen des Judenthums”. Jego wydawcą był rabin Bernhard Koenigsberger (1867-1927). Treści zawarte w tygodniku propagowały konserwatywne podejście do kultury i religii żydowskiej. 

Po zakończeniu I wojny światowej większość przedstawicieli żydowskich gmin wyznaniowych wyjechała do Niemiec i przyjęła niemieckie obywatelstwo. Było to około 25 tys. Żydów z Wielkopolski i Pomorza. Ci Żydzi, którzy pozostali w Pleszewie, zostali przypisani do gminy w Ostrowie, która liczyła (wraz z Żydami z Kępna i Krotoszyna) 554 wyznawców.

Dzieje gminy żydowskiej w Pleszewie wydają się być już rozdziałem definitywnie zamkniętym. Jednak dziedzictwo Żydów pleszewskich i ich ponad wiekowa obecność w mieście nadal znajduje namacalny wymiar. Zachowany budynek po synagodze, teren pocmentarny, ocalałe macewy, kilka domów, w których mieszkali przedstawiciele żydowskiej elity i osobistości urodzone w Pleszewie, dowodzą, że „żydowska” historia Pleszewa jest nadal „niezakończona”.